Zilt en zoet

Bron

Zeeland is een grootleverancier van smaken. De lange kustlijn en de grote oppervlakte vruchtbare landbouwgrond maken van Zeeland een productiegebied van eten en drinken bij uitstek. Met zijn sterk verankerde landbouw- en visserijtradities en overzeese handelsrelaties staat Zeeland garant voor een grote verscheidenheid aan smaken en (streek)gerechten. Je vindt hier veel sterrenrestaurants en de eetcultuur wordt gevierd tijdens de vele Zeeuwse eetevents (van mosselfeesten tot foodtruckfestivals).

Kust

De eerste mensen die in Zeeland woonden, aten wat ter plekke voorradig was. Gerechten met vis, schaal- en schelpdieren stonden regelmatig op het menu. De Romeinen produceerden hier ‘allec’, een gekruide zoute vissaus. Zout was toen een belangrijk product. Het kon hier vrij eenvoudig gewonnen worden uit met zeewater doordrenkt veen en turf en er werd flink in gehandeld. Zouthandel bleef lang een belangrijke economische pijler voor Zeeland.

Op de schorren groeiden zeekraal en lamsoor. Dat aten de Zeeuwen vroeger al en het wordt nu nog steeds bijzonder gewaardeerd. Zeeland loopt tegenwoordig zelfs voorop met de binnen- en buitendijkse teelt van zeegroenten, zoals zeekraal, lamsoor, zeekool en zilte aardappelen. Bovendien worden er excursies georganiseerd waarbij je eetbare wieren leert herkennen en proeven.

Schaal- en schelpdieren

Wilde oesters en mosselen werden in de Romeinse tijd al genuttigd. Krukels (alikruiken) worden ook al eeuwen geraapt. Op Tholen, Sint-Philipsland, Schouwen-Duiveland en in Yerseke bestaat nog altijd de paastraditie om ze met krentenbrood te eten. Maar pas in de negentiende eeuw begon de kweek en de moderne oester- en mosselcultuur. Mensen dachten in Yerseke snel een fortuin te verdienen. Niets was minder waar. De sector had te maken met meerdere ernstige crises.

Een vergelijkbaar verhaal kent de kreeftvisserij. Na de aanleg van de Kreekrakdam werd de Oosterschelde een ideaal leefgebied voor kreeften. De populatie was honderd jaar later op sterven na dood, maar de Oosterscheldekreeft is er inmiddels weer bovenop en bovendien een bijzonder gewaardeerd product.

Van het land

Behalve uit de zee kwamen ook producten van het land in de Zeeuwse keuken terecht. De Romeinen introduceerden hier kersen, pruimen en walnoten. Graan was een van de belangrijkste gewassen, maar zeker in jonge polders vond door de eeuwen heen ook een verschuiving plaats richting aardappelen, uien en suikerbieten. Dat laatste gewas wordt veel geteeld op Noord-Beveland en daarom worden de bewoners van dat eiland ook wel ‘Peelanders’ genoemd.

Tarweveld op Noord-Beveland *Beeldbank Provincie Zeeland, beeldbank.zeeland.nl, B. Biondina*

Bronzen vishaak waarvan oog of palet is afgebroken, 150-290 na Chr. Museum Cultuurforum Aardenburg, objectnr. MCA00111

De oudste visserij in Zeeland

In een waterrijke provincie als Zeeland is het belang van visserij vanzelfsprekend. Dit geldt vanaf de prehistorie tot op de dag van vandaag. De oudste sporen van visserijactiviteiten dateren van duizenden jaren voor Christus. Al vanaf het mesolithicum (8000-4000 v. Chr.) werd in deze contreien gevist. Zo zijn in Aardenburg weerhaken uit deze periode gevonden die werden gebruikt als onderdeel van een harpoen. Uit de ijzertijd (800-12 v. Chr.) komen netgewichten van diverse vindplaatsen. Deze gewichten van aardewerk of natuursteen duiden op het gebruik van netten in deze tijd. In de Romeinse tijd (ongeveer 0-275 n. Chr.) kwam visserij op diverse plaatsen voor. Naast visserij voor zelfvoorziening kwam in deze tijd enige handel in visproducten op gang.
Lees meer
Twee randscherven van Romeinse zoutcontainers uit Middelburg-Mortiere; het linkse fragment is verbrand en gesinterd (Erfgoed Zeeland).

Zeeuws goud

Zout, Zeeuws goud uit de ijzertijd en de Romeinse tijd. De ijzertijdproductie van zout werd in Zeeland in de Romeinse periode op een grotere schaal, als seizoenindustrie, voortgezet. De vraag naar zout kwam vooral van het Romeinse leger, voor conservering van voedselvoorraden. Een deel van de Zeeuwse zoutproductie werd in de regio weer als grondstof gebruikt voor het maken van vissaus. In Zeeland zijn nu elf locaties bekend die in verband worden gebracht met de Romeinse zoutwinning. Het zout werd ingedampt en getransporteerd in aardewerken containers. Deze hoge en cilindervormige Menapische zoutcontainers zijn herkenbaar aan een golfrand.
Bekijk object
Pruimenbloesem, 1952 Nationaal Archief

Kleinschalige fruitteelt

In een provincie vol vruchtbare zeeklei is het niet verrassend dat er fruit wordt geteeld. De Romeinen drukten niet alleen hun stempel op de visserij. Ze introduceerden hier ook kersen en pruimen. Bij opgravingen in Aardenburg zijn daar resten van gevonden. Deze eerste natuurwetenschappelijke datering uit Aardenburg geeft aan dat de kers daar rond 175 na Chr. heeft gegroeid en is opgegeten. Maar het ging bij de fruitteelt eeuwenlang toch vooral om kleinschalige activiteiten. Pas later kwam er een complete fruitteeltindustrie.
Lees meer
Willem Beuckelszoon als uitvinder van het haringkaken Lithografie, Hilmar Johannes Backer, 1821

Haringkaken

Vanaf de veertiende eeuw werd er vanuit Zeeland goed georganiseerd op haring gevist, ook vanaf grotere schepen. Vis (en dus ook haring) is van nature beperkt houdbaar. Eind veertiende eeuw werd het haringkaken geïntroduceerd. De vis werd al aan boord schoongemaakt en gezouten. Volgens de overlevering was Willem Beukelszoon uit Biervliet de uitvinder van deze techniek. Hoewel er twijfel bestaat of dit klopt, wordt Beukelszoon wel in het zonnetje gezet in Biervliet. In de plaatselijke hervormde kerk staat hij prominent op een prachtig zeventiende-eeuws glas-in-loodraam en staat er een standbeeld van hem in het stadscentrum.
Lees verder
De Zeeuwse bolus Erfgoed Zeeland

Sefardische joden introduceren 'bolus'

De bolus – hét streekgerecht uit Zeeland – heeft zijn wortels in Spanje en Portugal. Joden uit deze landen introduceerden het gebak aan het eind van de zestiende eeuw in Zeeland. Ze waren gevlucht omdat ze door het nieuwe katholieke gezag werden vervolgd. Zij namen vanzelfsprekend hun eetcultuur mee, inclusief hun spijswetten en religieuze kalender. Bijvoorbeeld een feestgebak dat al in verschillende varianten in het middeleeuwse Spanje en Portugal bestond. Het werd bereid van gistdeeg met rozijnen of sukade, dat werd gefrituurd of gebakken. De naam ervan (bolus) is hoogstwaarschijnlijk afgeleid van het Jiddische woord bole (meervoud boles), dat vermoedelijk weer teruggaat op het Spaans-Portugese bollo, dat fijn broodje betekent.
Lees meer
Overzichtsfoto van de oesterputten en inpakloodsen in Yerseke OosterscheldeMuseum, objectnr. OMY043-0001

Begin kunstmatige oesterteelt

Oesters werden aanvankelijk gevist op ‘wilde’ banken. Vanaf 1870 werd bij Yerseke begonnen met de kunstmatige oesterteelt. Enorme winsten en grote tegenslagen wisselden elkaar af. Familiebedrijven zouden uiteindelijk het hoofd boven water houden.
Lees verder
De winkel van Diesch op de Markt in Middelburg in 1974, met een verklede jonge vrouw in een oude Walcherse dracht J. Simonse/ZB Beeldbank Zeeland/124696

Middelburgse suikerbakker Diesch vestigt zich aan de Lange Burg

De boterbabbelaar is uitgegroeid tot een van de bekendste Zeeuwse streekproducten. Dit is mede te danken aan de grootschaligere productie voor de markt door de Middelburgse suikerbakker Johannes Bernardus Diesch. Diesch vestigde zich in 1892 aan de Lange Burg (tegenwoordig Nieuwe Burg) in Middelburg. Hij specialiseerde zich in de bereiding van boterbabbelaars. Begin jaren twintig van de twintigste eeuw bracht hij de babbelaars in de welbekende blauwe blikjes op de markt. Veel toeristen kochten ze als souvenir. Het uiterlijk van de blikjes veranderde in de loop van de tijd, maar in Walcherse en Zuid-Bevelandse streekdracht gehulde vrouwen en kinderen bleven de boventoon voeren.
Lees verder
Mosselen uit de schelp halen in mosselkokerij en -inleggerij in Yerseke, omstreeks 1950 Onbekend/ZB Beeldbank Zeeland/41454

Ontstaan moderne mosselcultuur

De mosselvisserij nam in Zeeland vanaf de zeventiende eeuw aanmerkelijk toe. Tholen werd het centrum daarvan. Maar ook mosselvissers uit andere plaatsen waren actief. Regelmatig kwam het op het water tot conflicten tussen groepen vissers. Wetgeving zorgde begin negentiende eeuw voor een meer gestructureerde mosselvisserij. Aan het eind van die eeuw verschoven de activiteiten van visserij naar kweek van mosselen. Toen ontstond met name in Yerseke de moderne mosselcultuur.
Lees verder

8000 v. Chr. – 275 n. Chr.
150 n Chr. – 300 n Chr.
175 n. Chr.
ca. 1400
eind 16e eeuw
1870
1892
19e eeuw

Fruit werd in eerste instantie op kleine schaal geteeld. Door de eeuwen heen werd het echter steeds belangrijker. Eerst stond er hoogstamfruit in boomgaarden bij landgoederen of kloosters; later ook bij boerderijen. In de twintigste eeuw breidde de commerciële fruitteelt zich met name in Zuid-Beveland uit. Daardoor groeide ook de fruit verwerkende industrie, in de vorm van stroopfabrieken en conservenfabrieken. In het Fruitteeltmuseum in Kapelle kom je alles te weten over de Zeeuwse fruitteelt en fruitrassen en in het Industrieel Museum Zeeland in Sas van Gent kom je meer te weten over de Zeeuwse voedingsindustrie.

Uitheemse smaken

Via handelsrelaties en migrantenstromen kwamen uit het buitenland ook andere ingrediënten in Zeeland terecht. Suiker, zuidvruchten en specerijen waren lange tijd gewaardeerde maar dure ingrediënten en dus status verschaffende producten. Chocolade, thee en koffie gingen dezelfde weg: lange tijd waren ze voorbehouden aan de elite omdat ze erg kostbaar waren.

Een aantal uitheemse gerechten gaat tegenwoordig door voor typisch Zeeuwse streekgerechten. Joodse vluchtelingen introduceerden hier vermoedelijk de bolus toen zij in de zestiende eeuw vanuit Portugal naar het noorden vluchtten en onder meer in Middelburg terechtkwamen. De Groese paptaart kwam met gevluchte Lutheranen of Hugenoten in het westen van Zeeuws-Vlaanderen terecht.

Zeeuws fabricaat

Van oudsher wordt er in deze provincie bier gebrouwen. In de negentiende en twintigste eeuw richtten ondernemende lieden ook meelfabrieken, margarinefabrieken, limonadefabriekjes, melk- en boterfabrieken, en zelfs een azijnfabriekje (Middelburg) op. Dat laatste is nu in gebruik als woonhuis en makkelijk te herkennen in de Pijpstraat vanwege opvallende jugendstil-architectuur. Nog steeds is de voedingsindustrie belangrijk voor Zeeland en de provincie is een pionier in seafood en agrifood.