Ga naar de inhoud
Bron Zuidhavenpoort Zierikzee

Erfgoedlijn

Poort naar de wereld

Ondernemen en ontdekken

Als knooppunt in de overzeese handel en toevluchtsoord voor migranten keek Zeeland ver over zijn grenzen. De veelzijdige internationale contacten kleurden ook het wetenschappelijke en culturele leven.

  • In de nis van het altaar is de godin Nehalennia staand afgebeeld met opgetrokken linkerknie en haar linkervoet rustend op de voorsteven van een schip. Ze is gekleed in een lang gewaad, waarvan de plooien om de benen diagonaal vanaf het linkerdijbeen naar beneden vallen. Om haar schouders draagt ze een kort manteltje; direct aansluitend daaronder is een gordel zichtbaar. In haar rechterhand houdt ze een bundel planten of groenten, die zij laat rusten op een fruitmandje in haar linkerhand en op haar linker dijbeen. Aan haar rechter zijde zit een hond, met het lichaam naar links, maar de kop naar rechts. Nis en tekstveld worden begrensd door pilasters met bladversiering, die rusten op de altaarsokkel. Boven op het altaar liggen nog (delen van) vijf van de oorspronkelijk acht vruchten. Twee daarvan in het midden zijn nog te herkennen als appels, één aan de rechter voorzijde als peer.
    Votiefaltaar (replica) voor de godin Nehalennia Cultuurforum Aardenburg, objectnr. MCA00408

    Romeinen in Zeeland

    Het gebied van de Scheldemonding – waar nu Zeeland ligt – werd in 53 voor Christus veroverd door Julius Caesar, maar onder keizer Augustus werd dit gebied pas onder Romeins bestuur gebracht. Uiteindelijk maakte het huidige Zeeland een kleine vier eeuwen deel uit van het Romeinse rijk. De cultuur van de inheemse bevolking mengde zich met de Romeinse cultuur en dankzij de handelscontacten met andere delen van het Romeinse rijk brak een tijd van economische voorspoed aan.
    Lees meer
  • Een langwerpig zwaard in een donkere kleur.
    Vikingzwaard Museum Het Bolwerk, objectnr. BOL011

    De Vikingen!

    Het is 837 na Christus. De handelsplaats villa Walichrum, tussen het huidige Domburg en Oostkapelle, wordt opgeschrikt door het geluid van hoorns die komen aanwaaien op de wind. Uit de mist duiken lugubere houten koppen op, die dreigend deinen op de golven. Noormannen! In de daaropvolgende strijd sneuvelt Eggihard, de graaf van Walcheren. Walichrum wordt geplunderd en met de grond gelijk gemaakt. Het zal uiteindelijk enkel in naam als eiland Walcheren blijven voortleven. In de negende eeuw worden de Zeeuwse kusten en het achterliggende land regelmatig geteisterd door invallen van Vikingtroepen.
    Lees meer
  • Een ets in zwart wit. Zicht op de Kaai met o.a. de Schotse Huizen en de hoogaars ARM 5, gesigneerd rechts onder in passe partout
    Haven van Veere met Schotse Huizen, Louis Heymans Museum Veere, objectnr. MVEDC 2024 – 070

    Veere wordt Schotse stapelplaats

    Schotse wolnaties (handelsondernemingen) waren er in Veere al in de vroege vijftiende eeuw. In 1541 werd Veere de stapelplaats voor Schotse goederen, met wol als veruit het belangrijkste product. Wol was erg gewild in de Vlaamse lakenindustrie. Het bezit van de Schotse stapel betekende dat wollen en linnen stoffen, zalm, boter, leer en huiden uit Schotland alleen in Veere verkocht mochten worden. In Veere gevestigde ‘factors’ verkochten de goederen voor rekening van Schotse kooplieden.
    Lees meer
  • Een bruin-witte koe op de voorgrond met op de achtergrond een landschap met daarin nog enkele koeien. Het is bewolkt. Het zit in een rechthoekige houten lijst met in het midden een ovale uitsnede waarin het schilderij te zien is.
    Koe in landschap, François Rijckhals (1609-1647) Museum Warschau

    Bloei van de kunsten

    De economische bloei van Middelburg vanaf het eind van de zestiende eeuw trok veel schilders, beeldhouwers, zilversmeden, tapijtwevers en andere ambachtslieden aan. In de stroom immigranten die na de val van Antwerpen in 1585 naar Middelburg kwamen, bevond zich een groot aantal kunstenaars. Sommige trokken na enkele jaren verder naar Holland. Toen in de zeventiende eeuw de politieke en economische banden met Holland nauwer werden, maakten ook kunstenaars en ambachtslieden uit het noorden werk voor Zeeuwse opdrachtgevers. Middelburg groeide uit tot een voornaam centrum van kunst en cultuur. Vooral in het eerste kwart van de zeventiende eeuw kwam het cultureel leven hier tot grote bloei.
    Lees meer
  • Kleurenlithografie. Gezicht op Fort Zeelandia te Paramaribo in Suriname. Op de plaat staan aangegeven: Tamarindelaan, officierswoningen en de Pont. Onderdeel van het plaatwerk 'Gezigten uit Neerland's West-Indien'.
    Fort Zeelandia te Paramaribo Rijksmuseum Amsterdam, objectnr. NG-1064-3

    Suriname een Zeeuwse kolonie

    Suriname was in de zeventiende eeuw een korte periode een Zeeuws kolonie. Paramaribo heette toen Nieuw-Middelburg en het voormalige Engelse fort kreeg de naam Fort Zeelandia. Plantages, waarop tot slaaf gemaakten werkten, moesten voor inkomsten zorgen. Maar Suriname bracht Zeeland uiteindelijk weinig profijt. Reden voor de Zeeuwen om de kolonie na ruim vijftien jaar te verkopen. Een vestingwerk herinnert nu nog aan de Zeeuwse periode: Fort Zeelandia.
    Lees meer
  • Kaart van de wereld met de route van de ontdekkingsreis van mr Jacob Roggeveen met de schepen de Arend, Tienhoven en de Afrikaanse galei. Met linksboven kaart van de Tuamotu-archipel en linksonder van het Paaseiland.
    Kaart van de wereld met de route van de ontdekkingsreis van mr Jacob Roggeveen met de schepen de Arend, Tienhoven en de Afrikaanse galei Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, deel III, nr 206

    De ontdekkingsreis van Jacob Roggeveen

    Jacob Roggeveen vertrok in 1721 op ontdekkingsreis naar het Zuidland. Hij gaf hiermee uitvoering aan een plan dat zijn vader Arent reeds veertig jaar eerder had bedacht. Dankzij de scheepsjournalen van de reis weten we wat er gebeurd is. Het is een indrukwekkend verhaal. De ontdekking van Paaseiland in 1722 is een van de hoogtepunten. Omdat hij het Zuidland niet vond, zag Roggeveen de tocht als een mislukking. Toch blijft de naam van deze Zeeuw altijd verbonden aan reizen, ontdekking én Paaseiland.
    Lees meer
  • 53 v. Chr. – 400 n. Chr
    Romeinen in Zeeland
  • 837 n. Chr.
    De Vikingen!
  • 1541
    Veere wordt Schotse stapelplaats
  • 17e eeuw
    Bloei van de kunsten
  • 1667 – 1682
    Suriname een Zeeuwse kolonie
  • 1721 – 1723
    De ontdekkingsreis van Jacob Roggeveen
Gereconstrueerde Nehalenniatempel in Colijnsplaat
Gereconstrueerde Nehalenniatempel in Colijnsplaat Foto: Marc Kocken
Handel

Handel zit in het Zeeuwse bloed. Het oudste Zeeuwse exportproduct is zout. Dat werd rond het begin van de jaartelling al verhandeld. In de Romeinse tijd speelde Zeeland een belangrijke rol in de overzeese handel met Brittannië, Gallië en Duitsland. Het ging daarbij nog steeds om zout, maar ook om vissaus en schelpdierconserven. Bij Domburg en Colijnsplaat (het inmiddels door de Oosterschelde verzwolgen Ganuenta) ontstonden havens. Hier werden ook tempels gebouwd voor Nehalennia. Deze godin werd alleen in Zeeland vereerd. Handelaren, reders, bestuurders en militairen uit Duitsland en Frankrijk plaatsten er altaren als dank aan Nehalennia voor een behouden reis. De sfeer van Ganuenta en de Nehalennia-verering proef je bij het gereconstrueerde tempeltje bij de haven van Colijnsplaat.

De eerste handelssteden

Na het vertrek van de Romeinen werd villa Walichrum of Walcheren bij Domburg een belangrijke handelsplaats. Door plunderingen van de Vikingen raakte het echter in verval. En dat betekende dat er ruimte was voor de opkomst van Middelburg. Dit is een van de oudste Zeeuwse handelssteden. Maar ook in Zierikzee, Veere en Kortgene, Sluis en Hulst werd flink gehandeld. In Hulst is de middeleeuwse haven gereconstrueerd. Met de Nieuwe Haven is er weer water in de binnenstad tussen de Bierkaai- en Overdamstraat. De haven biedt een kijkje terug in de tijd, maar biedt tegelijk ook een praktische oplossing voor een hedendaags probleem: het is een regenwaterbuffer. De Zeeuwse handel was nauw verweven met het Hanzenetwerk. Er werd dus niet alleen gehandeld in eigen producten zoals haring, wol, meekrap en graan. Er passeerde bijvoorbeeld ook wijn en hout. Arnemuiden was rond 1500 dé wijnhaven van de Lage Landen en in Veere concentreerde zich alle handel met Schotland.

Gedetailleerde zwart-witte gravure van het stadhuis van Middelburg, een renaissancegebouw met een hoge toren, versierd met bogen en ornamenten. De toren, gecentreerd achter het dak, is voorzien van een uivormige koepel met een kruis erbovenop.
Gezicht op het stadhuis van Middelburg, Pieter Bast (1595) Rijksmuseum Amsterdam

Verhalen

Ontdek de verhalen die bij deze erfgoedlijn horen!
Zwart-witte gravure van een historische scheepswerf met een groot zeilschip in aanbouw en enkele kleinere boten in het water. Op de achtergrond staan grote huizen en gebouwen, met op de voorgrond een kade waar een schip is aangelegd. Bovenaan een wapperend lint met de tekst: ‘DE HUYSEN VAN D’OOST INDISCHE WERF TOT MIDDELBURGH’. Onderaan staat: ‘’T GESIGT VAN DE OOSTPUNT’ met het jaartal 1940.
De gebouwen van de vroegere Middelburgse Commercie Compagnie, daarvoor VOC. Links het woonhuis van de equipagemeester van de VOC. Zeeuws Archief, Fotoarchief Vitrite Works, nr 1001-66-3

 

De ‘Gouden Eeuw’

Na de Val van Antwerpen in 1585 brak voor Zeeland een lange periode van economische bloei. Water was nog altijd de bron van de welvaart. Naast de nog steeds bloeiende Europese handel, sloeg Zeeland zijn commerciële vleugels uit over de hele aardbol. Het was de tijd van de grote handelscompagnieën: de Verenigde Oost-Indische Compagnie, de West-Indische Compagnie en de Middelburgse Commercie Compagnie.

De WIC en MCC verwierven later een beladen reputatie vanwege hun slavenhandel. Met goederen uit Europa en Azië (zoals kaurischelpjes) werden Afrikaanse slaven gekocht. Deze gingen naar de slavenmarkten in de West (het Caribisch gebied en Latijns-Amerika). Rietsuiker, tabak en cacao kwamen vervolgens mee terug naar Europa. Vooral in Middelburg zie je nog goed terug hoeveel welvaart deze periode met zich meebracht. Grote herenhuizen en pakhuizen en een aantal grootse in het oog springende gebouwen zoals de Oostkerk en het huis van de VOC-opperequipagemeester aan de Maisbaai stammen uit die tijd.

Migranten

Behalve een keur aan goederen kwamen ook vluchtelingen en migranten van uiteenlopend pluimage naar Zeeland. Vanaf de late zestiende eeuw was er een instroom van Vlamingen en Brabanders. Middelburg breidde er de stad zelfs voor uit. De welvaart van de zeventiende eeuw was voor een belangrijk deel te danken aan hun talenten en kapitaal.

Anderen die hier hun toevlucht zochten, waren Sefardische joden uit Spanje en Portugal, evenals Asjkenazische joden uit Duitsland en andere landen in het oosten. Ook vervolgde Hugenoten uit Frankrijk vonden een wijkplaats, evenals Lutherse Salzburgers. Middelburg telt nog steeds twee Joodse begraafplaatsen, een synagoge en een (voormalige) Lutherse kerk. Lutherse kerken vind je ook in Zierikzee en Groede.

Handel, cultuur en wetenschap profiteerden van de komst van vers bloed. De prominente Middelburgse natuurkundige en astronoom Philippus Lansbergen en natuurkundige Isaac Beeckman behoorden tot de tweede generatie migranten.

Sporen van de ‘Gouden Eeuw’

Halverwege de achttiende eeuw was het gedaan met de lange periode van economische voorspoed. Het kwakkelende Zierikzee werd zo armlastig dat het in 1811 een groot deel van het stadsarchief verkocht als scheurpapier. Desondanks zie je, als je nu door het stadje langs de imposante herenhuizen loopt nog goed hoe groot de welvaart hier ooit was. En zo is het eigenlijk in heel Zeeland. Overal zie je nog sporen van de Zeeuwse ‘Gouden Eeuw’. Het zit hem soms in een naam: Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen en soms in een compleet museum. Het Zeeuws maritiem muZEEum in Vlissingen vertelt over de historie, het heden en de toekomst van maritiem Zeeland en doet dat vanuit het Lampsinshuis waar ooit de familie Lampsins woonde die schatrijk werd dankzij de handel.

Voormalig hoekhuis omgebouwd tot kerk met boogvensters en houten gewelf. Hardstenen toegangspoort waarboven memoriesteen. Schilddak met zwanen op de hoekpunten. Er hangt ook een bel aan de muur en er is een bankje aan het gebouw gemonteerd.
Lutherse Kerk Zierikzee Erfgoed Zeeland

Objecten

Bekijk de objecten die bij deze erfgoedlijn horen!